Rośliny pastewne

Rośliny pastewne

Temat pochodzi z podręcznika dla liceów profilowanych Produkcja rolnicza, cz. 3


 

6.1. Charakterystyka roślin pastewnych

   Do roślin pastewnych zalicza się te gatunki, które uprawiane są w uprawie polowej w plonie głównym na zieloną masę (przeznaczoną do bezpośredniego skarmiania inwentarzem gospodarskim) lub stanowią surowiec do produkcji siana, suszu oraz kiszonek. Niektóre rośliny pastewne uprawiane są tylko w poplonach, wsiewkach lub jako międzyplony.
   Omówione w poprzednim rozdziale rośliny strączkowe w ogromnej większości także należą do roślin pastewnych, ale poza zielonkami ich nasiona są paszami treściwymi i głównie w plonie głównym (poza seradelą) są uprawiane na ziarno. W tym rozdziale zostaną omówione rośliny uprawiane przede wszystkim w celu pozyskania zielonej masy przeznaczonej do bezpośredniego skarmiania i do przerobu głównie na kiszonkę. Wszystkie typowe rośliny pastewne dzieli się na dwie duże grupy:

• motylkowe drobnonasienne (koniczyny, lucerny, komonica, esparceta, inkarnatka),
• rośliny niemotylkowe (kukurydza, słonecznik, kapusta pastewna).

   Niekiedy do motylkowych drobnonasiennych zalicza się, należącą w zasadzie do strączkowych, seradelę. Z kolei kukurydza ze względu na jej biologiczne pochodzenie jest zaliczana do zbóż, ale ze względu na użytkowanie w Polsce jest jednak typową rośliną pastewną.
   Typowym źródłem pasz przeznaczonych do bezpośredniego skarmiania oraz do produkcji siana, sianokiszonek i suszu są trwałe użytki zielone, które zostaną omówione w rozdziale następnym.

6.1.1. Znaczenie gospodarcze roślin pastewnych

   Rośliny pastewne zapewniają całoroczną paszę dla zwierząt inwentarskich, są czynnikiem decydującym o ekonomicznej opłacalności całej produkcji zwierzęcej. Największe znaczenie w tej grupie mają rośliny motylkowe drobnonasienne, które są podstawowym źródłem wartościowego i taniego białka dla zwierząt. Ponadto motylkowe drobnonasienne spełniają bardzo ważną rolę w powiększaniu żyzności gleby. Wzbogacają glebę dzięki działalności bakterii nitryfikacyjnych w azot z powietrza, poprawiają zawartość w glebie substancji organicznej dzięki znacznej ilości resztek pożniwnych pozostających na polu po zaoraniu plantacji. Silny i dobrze rozwinięty, głęboko sięgający w glebę system korzeniowy tych roślin spulchnia głębsze warstwy gleby, przyczynia się do ich lepszego przewietrzenia, przemieszczania do warstwy ornej wypłukanych uprzednio do głębszych warstw składników pokarmowych. Rośliny motylkowe zdecydowanie pozytywnie wpływają na poprawę struktury gruzełkowatej gleby. Ważne znaczenie dla bilansu paszowego mają też inne pastewne rośliny z grupy niemotylkowych, takie jak słonecznik pastewny (dający duże plony wartościowej masy zielonej, która może być przeznaczana zarówno do bezpośredniego skarmiania, jak i zakiszania), a przede wszystkim kukurydza, która użytkowana jest zarówno na ziarno (mające największą wartość pokarmową ze wszystkich zbóż), jak i na zieloną masę, stanowiącą w Polsce podstawową bazę surowcową do produkcji kiszonek.

6.1.2. Budowa roślin pastewnych

   Ze względu na przynależność do różnych rodzin, budowa roślin pastewnych jest zróżnicowana.
   Rośliny motylkowe mają zbliżoną budowę. System korzeniowy jest silnie rozwinięty, palowy, najczęściej bardzo dobrze rozgałęziony, sięgający do znacznych głębokości. Szczególnie głęboko korzenią się: lucerna (korzenie lucerny znajdowano na głębokości 10 m), koniczyna czerwona, esparceta, komonica. Płycej korzenią się pozostałe gatunki koniczyn, inkarnatka. Największa masa korzeni u głęboko korzeniących się zalega do 1,5 metra, a u płycej korzeniących się – do 50-60 cm. W warstwie ornej (do 30 cm) znajduje się 70-85% masy korzeniowej motylkowych.
 
    

Rys. 15. Pokrój roślin motylkowych

 
   Łodygi w zależności od gatunku są albo wzniesione, proste i dość sztywne, albo wyrastają ukośnie z tendencją do płożenia się. Najczęściej gatunki o bardzo silnym, głęboko sięgającym systemie korzeniowym mają tendencję do tworzenia prostych i sztywnych łodyg. Pędy koniczyny białej mają wyraźną tendencję do płożenia się.
   Wszystkie motylkowe posiadają pomiędzy korzeniami a łodygami wyraźnie wykształconą szyjkę korzeniową, z której mogą wyrastać stale nowe łodygi po ścięciu tych wyrośniętych. Wszystkie gatunki mają dobrze ulistnione pędy. Liście są drobne, delikatne, najczęściej trójlistkowe. Kwiaty zaś, o charakterystycznej dla wszystkich motylkowych budowie, są bardzo drobne, umieszczone w kwiatostanach w formie dość zbitej główki (u koniczyn, komonicy) lub wydłużonego grona (u lucerny, esparcety). Nasiona są małe lub bardzo małe, często trudne do rozróżnienia, jedynie esparceta ma nasiona dość duże. Pokrój ważniejszych roślin motylkowych przedstawia rys. 15.
   Słonecznik ma również dobrze rozwinięty system korzeniowy, o korzeniu palowym z dużą ilością korzeni bocznych, sięgający ponad 2 m w głąb gleby. Łodyga jest gruba, bardzo mocna i sztywna, pojedyncza bez rozgałęzień, wysoka (czasem ponad 2 m), wykształcająca małą ilość bardzo dużych liści o sercowatym kształcie. Na wierzchołku łodygi rozwija się duży kwiatostan w formie koszyczka, wypełniony kwiatami rurkowatymi (na zewnątrz duże, żółte kwiaty języczkowe).
   Kukurydza. System korzeniowy kukurydzy, jak u wszystkich zbóż, ma budowę wiązkową, ale jest dość dobrze rozwinięty. Łodyga jest sztywna, gruba, zbudowana z węzłów i międzywęźli, wyrasta na wysokość 2-3 m. Z węzłów łodygi wyrastają długie, szerokie liście (długość liścia do 1,5 m, szerokość do 15 cm). Na jednej roślinie wyrastają oddzielnie kwiaty męskie (tzw. wiechy, wyrastające na szczycie łodygi) i żeńskie (tzw. kolby, wyrastające z węzłów łodygi). Po zapyleniu (przez wiatr) na kolbie rozwijają się ułożone w rzędy ziarniaki, najczęściej żółtego koloru. Pokrój kukurydzy i budowę kolby przedstawia rys. 16.
 

Rys. 16. Pokrój kukurydzy i budowa kolby

Rys. 17. Fazy rozwojowe kukurydzy

 

6.1.3. Wzrost i rozwój roślin pastewnych

   Motylkowe drobnonasienne są albo roślinami wieloletnimi (lucerny, koniczyna biała, komonica, esparceta), albo dwuletnimi (koniczyna czerwona). Natomiast słonecznik i kukurydza są jednoroczne. Koniczyna inkarnatka jest w zasadzie rośliną jednoroczną, chociaż najczęściej użytkuje się ją 2 lata.
U roślin motylkowych w pierwszym roku ich rozwoju fazy rozwojowe są identyczne jak u strączkowych. Po skiełkowaniu (w zależności od gatunku i warunków pogodowych w 5-15 dni od posiania) następują wschody. Pierwsze liście są pojedyncze, następne – charakterystyczne dla dojrzałej rośliny. Rozwój rozety liściowej jest zależny od gatunku i odmiany. Po wytworzeniu 2-3 liści rozpoczyna się współżycie z bakteriami brodawkowymi. Lucerny i komonica wraz z rozetą pierwszych liści wytwarzają pędy, koniczyny natomiast wytwarzają pędy znacznie później. Nie koszone motylkowe w pierwszym roku rozwoju wytwarzają kwiaty zebrane w kwiatostanach i wydają owoce. Fazę kwitnienia poprzedza faza formowania pąków kwiatowych.
   Po skoszeniu na zielonkę rośliny motylkowe rozpoczynają nowe fazy rozwojowe od nowego formowania pędów, które łatwo wyrastają z szyjki korzeniowej. Motylkowe drobnonasienne są roślinami, które z reguły mogą być koszone kilka razy w sezonie wegetacyjnym. Za każdym razem faza formowania pędów rozpoczyna się od nowa. Tempo odrastania nowych pędów po skoszeniu i tworzenie nowej, w pełni ulistnionej rośliny jest szczególnie szybkie u lucerny mieszańcowej.
   Słonecznik pastewny jest rośliną jednoroczną, sianą zawsze na wiosnę. Charakterystyczną cechą jego rozwoju jest stosunkowo krótki okres wegetacyjny. Okres od początku wschodów do początku kwitnienia trwa około 70 dni (formowanie kwiatostanu rozpoczyna się jednak już w fazie 4-5 par liści). Kwitnienie trwa około 10 dni, a potem występuje faza tworzenia nasion. Nasiona są całkowicie wypełnione w fazie tzw. żółtego koszyczka, która kończy się około 115. dnia od wschodów. Faza ta jest najlepszym okresem do zbioru roślin na kiszonkę.
   Kukurydzę, podobnie jak słonecznik, sieje się wiosną; przechodzi ona pełen cykl rozwojowy, z tym że jest on dłuższy niż u słonecznika. Dlatego nie wszystkie odmiany w pełni dojrzewają, co nie jest jednak wadą przy uprawie kukurydzy na zieloną masę przeznaczoną na kiszonkę. Faza kiełkowania jest mocno uzależniona od temperatury. Wprawdzie rośliny kiełkują już przy 6-7°C, ale dobre i równomierne wschody przebiegają dopiero przy 10-12°C. Dalsze fazy rozwojowe wymagają też wiele ciepła. Ze względu na niezbyt wysokie temperatury w maju i czerwcu, najbardziej intensywny wzrost i rozwój roślin oraz przyrost zielonej masy następuje w lipcu i sierpniu. Kwitnienie kukurydzy rozpoczyna się w lipcu, najpierw dojrzewają kwiaty męskie, a po kilku dniach żeńskie. Kukurydza jest rośliną obcopylną (wiatropylną). Pełną dojrzałość nasion odmiany najwcześniejsze (o okresie wegetacji około 125 dni) uzyskują na początku września, średnio późne (135 dni) w III dekadzie września, a późne (145-150 dni) dopiero w październiku. Fazy rozwojowe kukurydzy przedstawia rys. 17.

6.1.4. Ogólna charakterystyka uprawy roślin pastewnych

   Ze względu na duże znaczenie dla bazy paszowej lucerny i kukurydzy, szczegółowe technologie ich uprawy zostaną omówione oddzielnie w następnych tematach. Teraz krótko zostaną scharakteryzowane podstawowe elementy uprawy innych pastewnych, głównie koniczyn i słonecznika.
   Rośliny motylkowe nie mają wysokich wymagań cieplnych, kiełkują w niewielkich temperaturach (2-3°C), są dość odporne na przymrozki wiosenne w pierwszych fazach rozwojowych, jak i na mrozy w okresie zimowania, z wyjątkiem bardzo wrażliwej koniczyny inkarnatki. Również wymagania wodne ze względu na bardzo głęboko sięgający system korzeniowy są niezbyt duże, chociaż do wzrostu i rozwoju potrzebują dużo wody. Stosunkowo łatwo jednak, dzięki zdolności pobierania wody z głębszych warstw gleby, znoszą nawet dłuższe okresy suszy. Jedynie koniczyna biała, mająca dość płytki system korzeniowy, jest bardziej wrażliwa. Słonecznik nie jest wrażliwy na wiosenne przymrozki, chociaż do kiełkowania potrzebuje nieco wyższej temperatury 4-6°C. Dzięki silnemu, głębokiemu korzeniowi palowemu jest też wytrzymały na susze. Słonecznik ma niewielkie wymagania glebowe. Udaje się na wszystkich glebach, byle nie były to zbyt suche gleby piaszczyste. Natomiast bardziej zróżnicowane są wymagania glebowe motylkowych. Koniczyna czerwona, podobnie jak lucerna, ma dość wysokie wymagania, koniczyna biała i inkarnatka mają wymagania zdecydowanie mniejsze. Najmniejsze wymagania mają komonica i esparceta. Koniczyna czerwona, podobnie jak lucerna, ma wysokie wymagania co do przedplonów, dlatego najczęściej uprawia się je zaraz po okopowych jako wsiewki w jęczmień (koniczyna) lub w czystym siewie (lucerna). Wszystkie motylkowe wymagają dobrze odchwaszczonego pola i gleby zasobnej w fosfor i potas. Udane przyorane koniczyny są bardzo dobrymi przedplonami dla innych roślin. Słonecznik ma mniejsze wymagania co do przedplonu i uprawia się go po zbożach lub po okopowych czy strączkowych, ale tych ostatnich stanowisk na ogół dla niego szkoda (rezerwuje się je dla wymagających zbóż). Uprawa roli pod koniczynę jest identyczna jak pod jęczmień, w który najczęściej jest wsiewana. Ze względu jednak na bardzo małe nasiona, gleba powinna być bardzo starannie doprawiona. Wszystkie motylkowe, podobnie jak zboża, są bardzo wrażliwe na osiadanie roli, stąd orka siewna powinna być wykonana na 3 tygodnie przed siewem. W przeciwnym wypadku konieczne jest użycie wału Campbella. Uprawa pod słonecznik jest również identyczna jak uprawa pod inne rośliny jare (zboża jare czy okopowe).
   Zarówno motylkowe, jak i słonecznik mają wysokie wymagania nawozowe. Nawożenie fosforowe i potasowe w zależności od zasobności gleb w te składniki powinno wynosić: 70-100 kg P₂O₅ i 120-140 kg K₂O (dla słonecznika dawki te mogą być o 10-20 kg mniejsze). Słonecznik wymaga wysokiego nawożenia azotowego (100-130 kg N na 1 ha). Większe dawki należy zawsze dzielić, dając połowę przed siewem, a połowę gdy rośliny mają 15-20 cm wysokości. Dla motylkowych stosuje się, podobnie jak przy strączkowych, niewielkie dawki startowe –  20-40 kg przed siewem.
   Koniczynę sieje się najczęściej wiosną, w roślinę ochronną (najczęściej jęczmień), gdyż dobrze znosi zacienienie przez zboża jare. Gorsze wyniki daje wsiewanie bardziej światłolubnych lucern, komonicy i esparcety. Rozstawa rzędów jest podobna do ochronnego zboża i dla koniczyny wynosi 12-15 cm. W podobnej rozstawie sieje się komonicę. Esparceta i lucerny wymagają szerszej rozstawy (15-30 cm).
   Norma wysiewu na ha wynosi dla koniczyn i komonicy 12-15 kg na ha (dla esparcety ze względu na znacznie większe nasiona – 60-70 kg).
   Słonecznik sieje się zawsze wiosną siewnikami rzędowymi w rozstawie 40-50 cm, wysiewając 20-25 kg nasion na ha, lub siewnikami punktowymi przy większej rozstawie (do 70 cm), wysiewając 10-15 kg nasion na głębokość 4-5 cm. Wysiewając słonecznik jako plon wtórny (po poplonach ozimych) lub jako poplon po zbożach (najpóźniej do 30 lipca), sieje się go w rzędy co 20-30 cm, wysiewając 25-35 kg na ha.
   Pielęgnacja słonecznika jest bardzo prosta, bo roślina ta szybko rośnie po wschodach i dobrze sobie radzi z chwastami. Zabiegi pielęgnacyjne ograniczają się więc do ewentualnego zwalczania skorupy i chwastów przed wschodami słonecznika. W przypadku silniejszego rozwoju chwastów można zastosować selektywne herbicydy, ale jeszcze przed wschodami (Afalon, Linurex).
   Pielęgnacja motylkowych jest bardziej skomplikowana. W pierwszym roku przy siewie w roślinę ochronną zabiegi są identyczne, jak dla rośliny ochronnej, należy tylko przy chemicznej walce z chwastami dobrać herbicydy nieszkodliwe dla rośliny ochronnej i motylkowej wsiewki. Po zbiorze rośliny ochronnej wsiewka szybko rośnie i jesienią zbiera się jeszcze jeden pokos (gdy rośliny są już dobrze rozwinięte, ale na miesiąc przed wystąpieniem silniejszych przymrozków, aby nowe pędy zdążyły nieco odrosnąć). Zapewni to dobre zimowanie. Przy siewie w czystym siewie często trzeba jeszcze przed wschodami lekką bronką lub kolczatką zniszczyć pojawiającą się skorupę. Przy siewie w szerokie rzędy można stosować uprawę międzyrzędową w celu zniszczenia chwastów i spulchnienia gleby. Przy wąskich rzędach konieczne jest stosowanie herbicydów (np. Basagran) w fazie 2-3 liści.
   W dalszych latach użytkowane motylkowe na ogół nie wymagają pielęgnacji, jedynie w drugim lub trzecim roku bronuje się wiosną koniczynę i esparcetę.
   Zbioru roślin motylkowych na zielonkę lub siano dokonuje się najczęściej na początku kwitnienia, kiedy zielonka jest najwartościowsza, a jej plony są już zadowalająco wysokie. Przy sprzęcie na siano można rośliny suszyć na pokosach (przy dużych stratach najwartościowszych, łatwo obrywających się liści) lub kozłach, daszkach i płotkach. Najmniejsze straty są przy suszeniu zimnym lub ciepłym powietrzem na specjalnych suszarniach podłogowych lub przy przerobie na susz. Słonecznik na zielonkę zbiera się stopniowo od momentu wyraźnego wykształcenia koszyczka kwiatowego, na kiszonkę zbiera się go później, w fazie żółtego koszyczka. Przy późno sianym słoneczniku poplonowym trzeba pamiętać, by zebrać go przed przymrozkami jesiennymi, na które jest bardzo wrażliwy.